استاندارد و کیفیت آب شرب مصرفی دام و طیور

رعایت بهداشت آب مورد مصرف حیوانات نیز به اندازه آب آشامیدنی انسان حائز اهمیت است. آب آشامیدنی حیوان باید عاری از هرگونه مواد فاسد، مدفوع، ادرار، انگل (در آب‌های راکد) و آلودگی‌های صنعتی مانند فلور و فلزات سنگین باشد. آب نه تنها از طریق آب آشامیدنی، بلکه همراه با غذا نیز وارد بدن حیوان می‌گردد. همانطور که آب بخش عمده‌ای از بدن حیوان را تشکیل می‌دهد، در گیاهان سبز نیز سهم عمده‌ای دارد. با رشد و رسیدن محصول، مقدار آب کاهش می‌یابد.

گاو ممکن است تا ۵۰ درصد از وزن بدن خود (چربی، پروتئین و غیره) را ازدست دهد و زنده بماند در حالی که تنها کاهش ۱۰ درصد از آب بدن می‌تواند منجر به مرگ حیوان شود. پرورش موفقیت‌آمیز گاو نیاز به یک منبع مناسب آب دارد. هم کیفیت و هم کمیت آب بر بدن تاثیرگذار است. منبع آب مناسب در تامین نیاز گاو بسیار اهمیت دارد زیرا میزان دریافت آب به میزان ماده خشک مصرفی وابسته است.

اهمیت کیفیت آب آشامیدنی دام و طیور

آب مورد استفاده جهت شرب دام و طیور باید از استانداردهای فیزیكی، شیمیایی و میكروبی مناسبی برخوردار باشد تا در ضمن حفظ سلامت دام و طیور، تولید حداكثر بخش صنعتی را نیز حفظ گردد. آب شرب باید از لحاظ كیفی كاملاً شفاف، بی رنگ، فاقد طعم و مزه خاص، فاقد بو و دارای درجه حرارت مناسب بوده،pH  آن باید خنثی و میزان املاح محلول در آن مطابق با استانداردهای شرب دام و طیور باشد.

در میان تمامی پارامترهای فیزیكی و شیمیایی، میزان كل املاح محلول موجود در آب (TDS) ، مهمترین فاكتور تعیین كننده جهت شرب دام و طیور محسوب می گردد. بطوریكه استفاده بیش از حد از آب شور می تواند سبب بیماری جاندار گشته و مرگ آن را به دنبال داشته باشد. مقاومت جانداران مختلف در برابر مقادیر TDS آب تا حدودی متفاوت می باشد. گوسفند بالغ تا حد بالایی شوری آب را تحمل می كند، این در حالی است كه تحمل گاوها در برابر شوری كمتر از گوسفندان بوده و میزان تحمل ماكیان نیز به مراتب كمتر از گاوها می باشد.

کیفیت آب یک موضوع مهم در تولید و سلامت دام ها است. پنج معیار در سنجش کیفیت آب ، هم در انسان هم در حیوان مورد توجه قرار دارند :

1. خواص ارگانولپتیک (بو و طعم)،
2. خواص فیزیکی شیمیایی (pH ، مواد جامد محلول، اکسیژن محلول و سختی)،
3. وجود ترکیبات سمی (فلزات سنگین، مواد معدنی سمی، فسفات های آلی و هیدروکربن ها ).
4. وجود ‏املاح یا ترکیبات اضافی (نیترات ها ، سدیم، سولفات ها، آهن)
5. وجود باکتری ها

اهمیت آب شرب تصفیه شده برای دام و طیور

برای بررسی کیفیت آب تصفیه شده مصرف دام و طیور چندین شاخص از جمله میزان شوری، سختی، قلیاییت، آلودگی میکروبی، خواص ارگانولپتیکی، غلظت عناصر سمی و نیترات‌ها را در آن می توان مد نظر قرار داد.

شوری

تمام آبها دارای میزانی از نمک های محلول در آب مانند کلروسدیم، کلسیم، منیزیم، پتاسیم و یا کربنات، بیکربنات ها، سولفات ها و نیترات ها می باشند.

به طور معمول یکی از روش‌های ارزیابی کیفیت آب تعیین میزان کل مواد جامد محلول در آب (total dissolved solids= TDS) یا کل نمک های محلول در آب ( total soluble salts= TSS) است.

به عنوان یک شاخص کلی، آب های دارای TDS کمتر از ۳۰۰۰-۳۵۰۰ میلی گرم در لیتر برای مصرف انواع گونه‌های دام و طیور مناسب می‌باشند. با این وجود برای طیور TDS کمتر از ۱۵۰۰ میلی گرم در لیتر به عنوان آب شرب با کیفیت خوب پیشنهاد شده است.

سختی

سختی آب به وسیله‌ی مجموع یون های کلسیم و منیزیم موجود در آن تعیین می‌شود. آب شرب ممکن است غلظت سدیم و کلر و یا حتی سولفات آن بالا باشد ولی مجموع کلسیم و منیزیم آن پایین بوده و در نتیجه سخت نباشد.

قلیاییت

قلیاییت به مفهوم تیتر PH در اشکال بیکربنات و کربنات می‌باشد. PH مناسب آب شرب بین ۶ تا ۹ است، ولی PH اغلب آب ها در حدود ۷ تا ۸ بوده و کمی قلیایی هستند. این به دان معنی است که آب ها عموما دارای مقادیر کمی بیکربنات و کربنات می‌باشند. اکثر آب ها قلیاییتی در حدود ۵۰۰ میلی گرم دارند.

نیترات ها

وجود نیترات‌ها و نیتریت‌ها در آب آشامیدنی عموما نشان دهنده‌ی نفوذ فضولات حیوانی یا کود به داخل سیستم آبرسانی است. غلظت نیتروژن نیتراتی برای آب آشامیدنی دام و طیور بایستی کمتر از ۲۰ میلی گرم در لیتر باشد.

میزان سمیت نیتریت‌ها ۱۰ برابر نیتریت‌ها بوده و ورود نیتریت‌ها به جریان گردش خون باعث تبدیل هموگلوبین به مت هموگلوبین و ایجاد اختلالات تنفسی خواهد شد. به طور معمول سمیت نیترات در آب متداول نیست اما به همراه نیترات‌های موجود در غذا می توانند بواسطه تبدیل به نیتریت توسط میکروب‌های موجود در شکمبه مشکل ساز شوند.

بطور خلاصه باید خاطر نشان كرد كه افزایش مقادیر برخی یون ها در آب باعث بروز مشكلات در انواع دام و طیور می شود. به عنوان مثال در صورتیكه آب شرب دارای مقادیر بالای نیترات باشد، می تواند سبب مرگ دام گردد. همچنین نیترات می تواند وارد خون شده و از حمل اكسیژن توسط خون جلوگیری كرده و مرگ جاندار را در اثر خفگی سبب شود. مصرف بیش از حد سولفات ها نیز همانند آب شور می تواند سبب ایجاد اسهال در دام گشته و در صورت شدت، سبب مرگ دام شود.  از لحاظ اسیدیته، مناسب ترین آب برای شرب دام، آب هایی با اسیدیته خنثی می باشند. با این حال دام ها می توانند آبهایی با pH اسیدی یا قلیایی را نیز تا حدودی تحمل كنند. آب های اسیدی با pH كمتر از 5.5 یا آبهای قلیایی با pH بیش از 8.5 اثرات نامطلوبی را بر روی دام ها بجا می گذارند، سبب اسیدی یا قلیایی شدن خون آنها شده، رشد دام را متوقف كرده، دام اشتهای خود را از دست داده، مشكلات تولید مثل پیدا كرده و به آسانی مورد حمله عوامل بیماری زا قرار می گیرند. در ذیل به اختصار به ارائه استاندارد كیفی آب جهت شرب دام و طیور می پردازیم:

عوامل موثر بر مصرف آب دام و طیور

1. میزان ماده خشک مصرفی: در دمای معمولی محیط مصرف آب برای پرندگان ۲-۳، گوسفند ۲/۵-۳ و گتو ۴ تا ۵ لیتر به ازای هر کیلوگرم ماده خشک مصرفی است.
2. شرایط فیزیولوژیکی حیوان: احتیاج آب برای تولید شیر بسیار زیاد و تقریبا ۴ تا ۵ لیتر به ازای هر لیتر شیر است. همچنین در مرغان تخمگذار نیز مصرف آب پس از تخمگذاری افزایش می‌یابد.
3. نوع و ترکیب جیره غذایی: بالا بودن برخی از مواد مغذی در جیره همانند مواد معدنی ( سدیم، پتاسیم) و پروتئین باعث افزایش مصرف و دفع آب از بدن می‌شود. در زمان مصرف جیره پلت نیز آب مصرفی در مقایسه با جیره آردی بالاتر است.
4. درجه حرارت محیط: با افزایش دمای محیط میزان مصرف آب افزایش و مصرف غذا کاهش می‌یابد و این امر باعث افزایش نسبت آب به خوراک مصرفی خواهد شد.
5. گونه حیوان: میزان مصرف روزانه آب توسط گاو بیش از گوسفند و همچنین برای پستانداران بیش از پرندگان است.
6. رطوبت غذا: در نشخوارکنندگان رطوبت غذا معمولا بین ۵۰ تا ۶۰ درصد و در طیور ۳ تا ۵ درصد است افزایش بیش از حد رطوبت غذا باعث کاهش میزان آب مصرفی خواهد شد.
7. آب موجود در مواد غذایی: اغلب خوراک‌های مورد استفاده در تغذیه طیور حاوی حدود ۱۰ درصد آب آزاد هستند. میزان آب موجود در خوراک دام نیز متفاوت بوده و از حدود ۶ درصد در کنسانتره‌ها تا بیش از ۹۰ درصد در برخی محصولات ریشه‌ای متغیر است.

میزان مصرف آب در دام و طیور

مصرف آب در گاو

آب مورد نیاز روزانه گاوهای گوشتی، نه تنها وابسته به نژاد آنها است، بلکه به سایز بدنی، درجه حرارت محیط در روز، شرایط بدنی ، نوع جیره و مقدار رطوبت آن، میزان نمک موجود در خوراک ، نسبت افزایش وزن روزانه و دمای آب مصرفی ، وابسته است .

بطور کلی ، چون گاوهای درشت جثه تر و سنگین تر، خوراک بیشتری مصرف می کنند لذا آب بیشتری نسبت به گاوهای ریز جثه تر می خورند. همچنین گاوهای گوشتی ، بخصوص گاوهای جوان در حال رشد همواره بیشتر از گاوهای بالغ تر به آب نیاز دارند. گاوهای که از علوفه سبز و پرآب ( دارای حدود 80 الی 75 % رطوبت) استفاده می کنند، نسبت به گاوهای دیگری که خوراک های خشک ( دارای 12- 10 % رطوبت) مصرف می نمایند، به آب کمتری نیازمندند .

مصرف آب همچنین به میزان دسترسی دام به آب و درجه حرارت آن بستگی دارد. گاوهایی که در تمام اوقات شبانه روز به آب دسترسی دارند در مقایسه با آنهایی که روزانه یک یا دو بار فرصت دستیابی به آب دارند آب بیشتری می نوشند و شیر بیشتری نیز تولید می کنند. گاو های پر تولید در مقایسه با گاوهای کم تولید با افزایش دفعات نوشیدن آب ، افزایش بیشتری در تولید شیر نشان می دهند. ولرم بودن آب در روزهای سرد ، در مقایسه با آبی که کمی بالاتر از صفر درجه ‏است ، باعث می شود که گاوها آب بیشتری مصرف کنند.

‏گاوها، به علت این که مقدار مناسبی آب را می توانند در شکمبه خود ذخیره کنند، تا 3- 2 روز بی آبی را هم می توانند تحمل کنند. این در صورتی است که دمای هوا آنچنان گرم نشود که برای گاو تنش زا باشد. بی تردید، این مقدار مقاومت به کم آبی، در هوای گرم کاهش می یابد .

مصرف آب در طیور

طیور تقریبا به مقدار زیادی آب نیاز دارند. مقدار آبی که بوسیله مرغ مصرف می شود تابع عوامل متعددی می باشد که به موارد ذیل اشاره می شود :

1. مقدار خوراک مصرف شده ،
2. حرارت ورطوبت محیط ،
3. فعالیت مرغ ،
4. ماهیت خوراک مصرف شده ، مخصوصا آب ، نمک و پروتئین موجود در خوراک

مصرف آب در گوسفند

‏در فصول تابستان، دفعات نوشیدن آب افزایش می یابد و حتی در موقع لزوم گوسفند از آشامیدن آب نسبتا گرم با حرارت 63 درجه سانتیگراد نیز مضایقه ‏نمی نماید. بهتر است آب آشامیدنی حداقل 10‏درجه سانتیگراد حرارت داشته باشد زیرا‏ پایین بودن درجه حرارت آب تا صفر درجه، اثرات منفی بر تراکم میکروارگانیسم های شكمبه داشته و فعالیت آنها را کم می کند که در نتیجه کاهش هضم مواد غذایی را در شکمبه خواهد داشت و گاهی در میش های آبستن باعث سقط جنین می گردد. میش آبستن در شرایط تغذیه مناسب معمولا دو برابر دوره نگهداری، آب می نوشد. در اواخر دوره آبستنی حجم آب آشامیدنی در میش افزایش می یابد و در دوره شیردهی از 30 ‏ تا 50 ‏درصد حد معمول نیز تجاوز می کند. کمبود آب قدرت و کارایی حیوان را مختل می سازد و بروز اختلالات مانند سنگ های ادراری در بره های پرواری و حتی مسمومیت های دوران بارداری در میشی ها را تسهیل می نماید.

میزان مصرف آب در مرغ گوشتی

تحت شرایط معمولی از نظرحرارت و رطوبت ، مرغ تقریبا دو برابر خوراک مصرفی خود آب مصرف می کند. در شرایطی که هوا گرم باشد این مقدار ممکن است بدو برابرافزایش یابد. بطورمتوسط مقدارآ‏ب مصرف شده بوسیله مرغ معادل دو یا سه برابر مقدار خوراک مصرف شده است .

توصیه می شود در طول دوره پرورش آب شیرین فراوان، تمیز و خنک دردسترس مرغ باشد . اگر مرغ ها نتوانند تمام آب مورد احتیاج خود را بدست آورند، آنها به همان نسبت خوراک کمتری مصرف می کنند لذا تامین آب به مقدارکافی برای ادامه مصرف خوراک‏ بطور طبیعی لازم می باشد، نوسانات سرعت رشد غالبا می تواند نشانه ای از نوسانات خوراک مصرف شده بوده و به نوبه خود، این نوسانات می تواند نشانه ای از عدم تامین مقدار آب مورد نیاز طیور باشد. پرریزی های جزئی در مرغ های تخمگذار غالبا ممکن است نشانه آن باشد که ‏مرغ ها در بعضی اوقات نتوانسته اند مقدار آب کافی مورد احتیاج خود را برای مدت چند روز و یا کمتر بدست آورند .

 استانداردهای کیفی آب آشامیدنی مورد مصرف دام و طیور

قابلیت دسترسی و کیفیت آب برای سلامت و توان تولیدی حیوان بسیار مهم است که بر اساس عواملی از جمله pH ، طعم و بو ، وجود املاح یا ترکیبات سمی سنجیده شده و هر یک به نوبه خود در میزان مصرف و جذب و دفع آب در بدن حیوان و رشد و تولید آن تاثیر گذار هستند .

در مصرف آب بایستی وجود بعضی از آلودگی ها نظیر نیترات، کلر و سدیم و سولفات ها، املاح کلسیم و منیزیم و همچنین عوامل میکروبی و بیماریزا را جدی گرفته و سعی نمود آبی سالم با دمای مناسب و قابل قبول را در اختیار حیوان قرار داد. اکثر آلودگی های آب، یک اثر ناشناخته و نامحسوس روی توان تولیدی حیوان دارد، مخصوصا در صورتیکه میزان آلودگی آب در غلظت های پایین باشد و به مدت طولانی مورد مصرف دام قرار گیرد در سلامت و تولید دام و طیور کاملا تاثیر گذار است.

آب با املاح بالا مي تواند موجب مرگ و مير دام ها شود. تاثيرات TDS بالا به طور معمول موجب برهم خوردن تعادل آب مي شود و كمتر به اثر يون بخصوص ارتباط دارد، البته برخي از يون ها مي توانند مشكلات خاصي را به وجود آورند. مواد محلول در آب ممکن است علاوه بر مضر بودنشان، موجب تغیر فرمول غذایی یا جیره مصرفی شوند و یا ممکن است آب را غیر قابل مصرف سازند.